عرفه، روز نیایش، روز بارش چشم‌های خاکیان، فرصتی برای دوباره یافتن خویشتن خویش در کوچه‌های گمگشتگی‌های تکراری و هنگامه. روز نهم ذی الحجة، روز عرفه، روزی است که حق تعالی بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود خوانده و مَوائد جود و احسان خود را برای ایشان گسترانیده و شیطان در این روز خوار و حقیرتر و رانده تر و خشمناکترین اوقات خواهد بود.
عرفه، روز نیایش، روز بارش چشم‌های خاکیان، فرصتی برای دوباره یافتن خویشتن خویش در کوچه‌های گمگشتگی‌های تکراری و هنگامه.
روز نهم ذی الحجة، روز عرفه، روزی است که حق تعالی بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود خوانده و مَوائد جود و احسان خود را برای ایشان گسترانیده و شیطان در این روز خوار و حقیرتر و رانده تر و خشمناکترین اوقات خواهد بود.
روایت شده که حضرت امام زین العابدین علیه السلام شنیدند در روز عرفه صدای سائلی را که از مردم سؤال می نمود. به او فرمودند وای بر تو آیا از غیر خدا سؤال می کنی در این روز و حال آنکه امید می رود در این روز برای بچّه های در شکم آنکه فضل خدا شامل آنها شود و سعید شوند و از برای این روز اعمال چند است:
اول: غسل
دوّم: زیارت امام حسین علیه السلام که مقابل هزار حجّ و هزار عمره و هزار جهاد بلکه بالاتر است و احادیث در کثرت فضیلت زیارت آن حضرت در این روز متواتر است و اگر کسی توفیق یابد که در این روز در تحت قُبّه مقدّسه آن حضرت باشد ثوابش کمتر از کسی که در عرفات باشد نیست، بلکه زیاده و مقدّم است.
سوم: بعد از نماز عصر پیش از آنکه مشغول به خواندن دعاهای عرفه شود دو رکعت نماز بجا آورد در زیر آسمان و اعتراف و اقرار کند نزد حق تعالی به گناهان خود تا نائل شود به ثواب عرفات و گناهانش آمرزیده گردد پس مشغول شود به اعمال و ادعیه عرفه که از حُجَج طاهره صلوات اللّه علیهم روایت شده و آنها زیاده از آن است که در این مختصر ذکر شود.
شیخ کفعمی در مصباح فرموده: «مستحب است روزه روز عرفه برای کسی که ضعف پیدا نکند از دعا خواندن و مستحب است غسل پیش از زوال و زیارت امام حسین علیه السلام در روز و شب عرفه و چون وقت زوال شد زیر آسمان رود و نماز ظهر و عصر را با رکوع و سجود نیکو به عمل آورد و چون فارغ شود دو رکعت نماز کند در رکعت اوّل بعد از حمد توحید و در دوم بعد از حمد «قُل یا اَیُّهَا الْکافِروُنَ» بخواند بعد از آن چهار رکعت نماز گزارد در هر رکعت بعد از حمد پنجاه مرتبه توحید بخواند».
این نماز همان نماز حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است.
اسرار وقوف در عرفات
صدیق اکبر امیرالمؤمنین امام علی‌ علیه السلام درباره‌‌ راز وقوف در عرفات فرمودند: عرفات خارج از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آنقدر تضرّع کند تا لایق ورود حرم شود. از این‌رو شب و روز عرفه دعاهای مخصوص دارد که جزو فضایل برجسته و وظایف مهم روز عرفه است. بنابراین، خدای متعال اینگونه میهمانان خود را برای ورود در خانه‌ای که انبیا ‌علیهم السلام به طهارت آن قیام و اقدام کرده‌اند: «و عهدنا إلی إبراهیم و إسمـعیل أن طهّرا بیتی تطهیر و پاک می‌کند؛ زیرا خدا در خانه پاک، تنها میهمانان پاک را می‌پذیرد.
اسرار عرفات فراوان است، و برخی از آنها عبارت است از:
1. وقوفِ در عرفات برای آن است که انسان به معارف و علوم دینی واقف شده و از اسرار الهی نظام آفرینش با خبر شود. بداند که خدابه همه‌ نیازهای او واقف و بر رفع همه‌‌ آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیله‌‌ هر بی‌نیازی است: «و طاعته غنی».
2. حج‌گزار باید در آنجا بر این نکته عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه‌‌ قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخودآگاه در زوایای روح او می‌گذرد آگاه است؛ یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه‌‌ کریمه‌‌ «و إن تجهر بالقول فإنّه یعلم السرّ و أخفی» است.
انسان اگر بداند که قلبش در مشهد و محضر حق است همان طور که خود را به گناهان جوارحی نمی‌آلاید، گناه جوانحی نیز نمی‌کند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزیه می‌کند.
امام سجاد‌ علیه‌السلام می فرمایند: عصر روز عرفه و ظهر روز دهم که حاجیان در منی حضور دارند، خدای سبحان بر ملائکه افتخار می‌کند و می‌فرماید: اینان بندگان من هستند که از راه‌های دور و نزدیک با مشکلات بسیار به اینجا آمده و بسیاری از لذّت‌ها را بر خود حرام کرده و بر شن‌های بیابان‌های عرفات و منی خوابیده و این چنین با چهره‌های غبارآلود در پیشگاه من اظهار عجز و ذلّت می‌کنند. اینک به شما اجازه دادم تا آنان را ببینید. آنگاه ملائکه‌‌ حق به اذن خدای متعال بر دل‌ها و اسرار نهان آنها آگاه می‌شوند. خدای سبحان به زائران راستین خانه‌ خود مباهات می‌کند، با این که عزت و فخر انسان در بندگی برای خدا و بودنِ تحت ربوبیت اوست؛ همانگونه که در مناجات امیرالمؤمنین علی‌ علیه السلام آمده است: «إلهی کَفی بی عِزّاً أن أکون لک عبداً و کَفی بی فَخْراً أن تکون لی ربّاً أنت کما أُحبُّ، فاجعلْنی کما تُحبُّ».
گرچه فرشتگان تا حدودی از غیبْ با خبر و نسبت به بسیاری از مسائل ماورای طبیعت آگاهند، امّا پرده‌پوشی و رحمت و لطف حق اجازه نمی‌دهد که حتی آنان نیز بسیاری از اسرار ما را بفهمند با این که آنها مأمور ثبت اعمال و خاطرات ما هستند. چنان که فاروق اعظم امیرالمؤمنین امام علی‌ علیه السلام به خدای عزوجل عرض می‌کند: خدایا! بعضی از اعمال و افکارم را تنها تو شاهد بودی و اجازه ندادی حتی فرشتگان بر آنها آگاهی یابند. «والشّاهد لما خفی عنهم و برحمتک أخفیتَه و بفضلک سترتَه». امّا برابر حدیث مزبور، در روز عرفه و عید قربان ملائکه به اذن خدا به نهان دل‌های زائران نظر کرده، می‌بینند که قلب عدّه‌ای بسیار سیاه است و دودهای سیاه از آنها بر‌می‌خیزد که از «نار الله الموقدة‌ * الّتی تطّلع علی الأفئدة» است. خدای متعال به ملائکه می‌فرماید: اینان کسانی هستند که پیامبر را راستگو نمی‌دانند‌ (معاذ‌الله) و در اموری مانند جانشینی امیرالمؤمنین علی ‌علیه‌السلام می‌گویند: رسول اکرم‌ صلی الله علیه و آله از نزد خود این کار را کرده است! آنها بین قرآن و عترت جدایی انداخته و بعضی از امور را نمی‌پذیرند.
فرشتگان گروه دیگری را می‌بینند که دل‌هایشان بسیار نورانی است. خدای سبحان در معرفی این گروه می‌فرماید: اینان مطیع خدا و پیامبر او هستند. پیامبر را امین وحی می‌دانند و معتقدند که او از نزد خود هیچ نگفته و در همه مسایل و احکام الهی و از آن جمله در امامت و رهبری، سخنان و اقدام‌های او برابر وحی خدا بوده است.
راز این نکته، این است که ولایت، سرّ همه‌‌ اعمال است؛ مؤمنان راستین که هم به سرّ ولایت می‌رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعی در سرزمین عرفات و منی ظهور می‌کنند و خدای سبحان در مقام فعل، به آنان فخر می‌کند. چنین انسان‌هایی فرشته‌مَنِش و حتی برخی از آنها از فرشتگان بالاترند.